Meerhoutse Muurschilderingen

Lang zal ze leven onze Gloria!

Meer dan 75 jaar verborgen

In september 2020 werden in Gemeentelijke basisschool De Duizendpoot enkele oude klaslokalen afgebroken om plaats te maken voor een nieuwbouw. Tijdens deze afbraakwerken ontdekten werkmannen verschillende kleurrijke muurschilderingen. Ze zaten verstopt achter prik- en schoolborden. Sommige schilderingen waren deels overschilderd. Al snel werd duidelijk dat deze tekeningen in 1944 werden gemaakt tijdens de Bevrijding van de Kempen. Het schoolteam vroeg meteen advies aan erfgoedexperts. Die bevestigden dat deze muurschilderingen heel bijzonder zijn.

Een bijzondere ontdekking

Om verschillende redenen zijn de Meerhoutse muurschilderingen uniek:

Kleurrijke schilderingen
Er zijn in Vlaanderen en Europa nog wel muren waar je soldatenkunst aantreft, maar de schilderingen in Meerhout zijn heel kleurrijk en cartoonesk.

Authentieke blik op de Bevrijding
De schilderingen zijn niet enkel gemaakt tijdens de Bevrijding, ze vertellen ook het verhaal van de Bevrijding: van de landing in Normandië tot de moeizame Bevrijding van Meerhout en de dorpen aan de Kempense kanalen. In de Kempen werd immers zwaar slag geleverd in september 1944. De Bevrijding is in deze regio allesbehalve een voetnoot in de geschiedenis.

Vrouwelijke militairen
Wat de muurschilderingen nog zo bijzonder maakt, is de aanwezigheid van enkele vrouwelijke militairen die een actieve rol hadden in het Britse leger (ATS, NAAFI).

Het verhaal van de kunstenaar
De kunstenaar, A.B. Hales, liet zijn handtekening achter op de Meerhoutse muren. Hierdoor konden we zijn persoonlijke verhaal achterhalen.

Alfred Bertie Hales, maker van de muurschilderingen, bewerkt door Zjef Caers (collectie familie Hales)

De muurschilderingen gered!

Na de ontdekking schoten het schoolbestuur, enkele betrokken ouders van kinderen op de school, de gemeente Meerhout en de regionale erfgoeddienst Stuifzand meteen in actie. Ze wilden de muurschilderingen zo goed als mogelijk behouden, maar dat bleek geen eenvoudige opdracht. Gelukkig sprong Group Renotec in de bres. Zij stelden enkele experts ter beschikking die gedurende twee weken de muurschilderingen in een spoedtempo bestudeerden, fixeerden, van de muren haalden en verpakten. De stukken werden vervolgens naar het restauratieatelier van Patrimoon gebracht.

Het schoolbestuur ging na de reddingsoperatie meteen op zoek naar mogelijkheden om de muurschilderingen die gered konden worden weer naar de school te brengen. In januari 2021 kreeg de school het goede nieuws dat ook de Vlaamse Overheid het belang van de muurschilderingen erkent en de restauratie ondersteunt.

De afgelopen maanden gingen de restauratoren van Patrimoon aan de slag. Ze onderzochten hoe ze de schilderingen konden verstevigen, overschilderde stukken konden herstellen en vooral ook hoe ze de schilderingen niet in een muur maar in een kader konden plaatsen. Dit kader moet dan ook nog eens mobiel zijn zodat op termijn de taferelen niet enkel in de school maar ook op andere plaatsen zouden tentoongesteld kunnen worden. Een hele uitdaging!

Leerlingen aan de slag met hun erfgoed

De leerlingen van De Duizendpoot zijn op verschillende manieren betrokken bij de projecten rond de muurschilderingen. Ze bezochten het restauratie-atelier van Patrimoon. Onder begeleiding van WOII-expert en regionale archivaris Bram Dierckx voerden ze samen met de leerkrachten mee onderzoek. Zo ontdekten ze heel wat info over de kunstenaar en de soldaten die tijdens de bevrijding in de school verbleven. Leerkrachten en leerlingen bouwden ook mee aan de expo ‘Gloria komt naar huis!’ (november 2022). Er is een werkgroep die via verschillende activiteiten het verhaal van de muurschilderingen deelt.

Locatie muurschilderingen

De muurschilderingen werden ontdekt in Gemeentelijke Basisschool De Duizendpoot, Schoolstraat 1, Meerhout

Het klaslokaal met muurschilderingen in 1945
GBS De Duizendpoot

Sinds eind 2020 liggen de muurschilderingen in het atelier van Patrimoon. De experts van patrimoon selecteerden twee taferelen voor verder onderzoek en behandeling: Gloria en D-Day.

In november 2022 kwam ‘Gloria’ weer naar de school.

Restauratieproces door Patrimoon

STAP 1

Grillige vormen

De eerste stap in de restauratie van de muurschilderingen was het vrijleggen van de contourvormen van de afbeeldingen. De grillige vormen die kunstenaar Hales gekozen had voor zijn werk, werden omgezet naar een meer symmetrische vorm. Dit was nodig voor de afname. Om dit te doen moest eerste de bepleistering rondom de taferelen verwijderd worden. 

STAP 2

Tijdelijke bescherming

Om de muurschilderingen te beschermen en ondersteuning te geven tijdens de afname werd er laagsgewijs een ‘facing’ of beschermlaag aangebracht. Deze laag bestond uit een opbouw van diverse materialen:

  • Japans papier
  • katoengaas
  • jutte.

De diversiteit aan materiaal en opbouw zorgde voor een flexibel maar ondersteunend geheel.

Foto: Tafereel ‘Gloria’ met beschermlaag (Patrimoon BV)

STAP 3

Afname van de muurschilderingen

In een volgende stap werden de muurschilderingen uiterst voorzichtig ‘losgeklopt’ met een rubberen hamer. Met diverse tools werd de bepleistering losgemaakt van het achterliggende metselwerk.

In deze case werd er uit noodzaak gekozen om de muurschilderingen af ten nemen met de strappo techniek. Hierbij wordt de verflaag (picturale laag) en de pleisterlaag afgenomen. Deze techniek is niet zonder risico, de succesvolle pogingen zijn gering.

Foto: ‘Gloria’ tijdens de afname (Patrimoon BV)

STAP 4

Testen

Voordat de afgehaalde muurschilderingen een nieuwe steun kregen, werden er eerst diverse testen uitgevoerd.

  • Wat is de beste opbouw?
  • Wat is de ideale samenstelling van de nieuwe bepleistering?
  • Hoe gebeurt het aanbrengen van deze nieuwe drager het beste?

Vragen waar er allereerst een antwoord op verkregen moest worden voordat de effectieve restauratie van start kon gaan.

Foto: Eén van de vele testen – aanbrengen van een nieuwe drager en verwijderen van de ‘facing’ (Patrimoon BV)

STAP 5

Puzzelen

Na de afhaling werden de muurschilderingen overgebracht van de school naar het restauratie-atelier.

De grote muurschilderingen, groter dan 2m², werden in delen opgesplitst om de afname haalbaar te houden. Het uitpuzzelen van de fragmenten om de muurschilderingen tot één geheel te brengen, was een huzarenstukje dat meer dan een maand tijd in beslag nam.

STAP 6

Consolidatie

De volgorde voor de restauratie werd bepaald na het uitvoeren van de nodige testen en de evaluatie van de resultaten hiervan.

Als eerste stap in het restauratieproces werd de oude, bepoederde bepleistering afgevlakt waarna alles geconsolideerd of verstevigd kon worden.

Foto: consolidatie van enkele losse stukje van het tafereel ‘Gloria’ (Patrimoon BV)

STAP 7

Nieuwe drager

Stapsgewijs werd de achterzijde van ‘Gloria’ voorbereid op de aanbrenging van een nieuwe pleisterlaag. Er werd gewerkt met dunne laagjes in de opbouw om barstvorming te voorkomen. Het doel was om een perfecte hechting te bekomen tussen de originele pleisterlaag van de muurschildering en de nieuwe bepleistering.

Foto: voorbereiding voor de opbouw van de nieuwe bepleistering bij ‘Gloria'(Patrimoon BV)

STAP 8

Maatwerk

Tijdens het restauratieproces aan de muurschilderingen, werd er aandacht besteed aan het nieuwe frame.

Dit nieuwe frame, speciaal ontworpen en uitgevoerd voor deze restauratie,  zorgt ervoor dat o.a. ‘Gloria’ opnieuw gezien kan worden. Niet op een wand, maar als een mobiele schildering.

Gloria na het verwijderen van de facing  (Patrimoon BV)

STAP 10

Lacunes

Nadat Gloria een rusttijd van ongeveer één maand had gekregen, voldoende om de bepleistering te laten uitharden, kon de restauratie verder uitgevoerd worden.

De ontbrekende delen in haar uniform en achtergrond werden op de correcte locatie teruggeplaatst en de kleinere schades werden netjes ingevuld.

Dit alles ter voorbereiding op de allerlaatste fase van de restauratie: het uitvoeren van de retouche.

Gloria tijdens het invullen van de lacunes (Patrimoon BV)

Gloria in volle glorie!

Op 11 november 2022 keerde Gloria terug naar de school. Haar terugkomst werd gevierd met een expo en een feest.

Bewaren van de muurschilderingen

Gloria keerde in november 2022 weer naar de school. Hoe zit het met de andere taferelen?

De heel grote muurschildering D-Day zit momenteel in een metalen frame net zoals Gloria. Deze muurschildering is nog niet gerestaureerd. Een groot deel van de schilderingen zit verborgen onder verflagen die doorheen de jaren op de schoolmuren werden aangebracht. Patrimoon ontdekte dat er o.a. vliegtuigjes verborgen zitten onder deze laag. Wanneer er weer middelen gevonden worden, is dit de volgende schildering die we willen laten restaureren.

De andere taferelen zijn fragmentarisch van de muur gehaald. Het is een hele uitdaging om die opnieuw te reconstrueren. Sommige fragmenten geven ons toch een glimp van het tafereel. Zo werden van de Parade nog mooi het hondje en enkele militairen bewaard. Ook de handtekening van A.B. Hales werd gaaf bewaard. In het het voorjaar van 2023 werden alle fragmenten geïnventariseerd en opgeborgen in boxen. Deze boxen worden bewaard voor mogelijke toekomstige projecten.

Bezoek aan Patrimoon

De leerlingen van De Duizendpoot brachten in oktober 2021 een bezoek aan het atelier van Patrimoon. Hier kregen ze toelichting bij het restauratieproces.

Foto: Nieuwsblad
Foto: Nieuwsblad

Momenteel verzamelen we zoveel mogelijk info over de muurschilderingen. Bram Dierckx en juffrouw Nancy Hermans hebben zich in dit onderzoek vastgebeten. Ze gingen op zoek in lokale maar ook Engelse archieven. Ook in de collectie van Meerhouts Patrimonium vonden ze interessante sporen. En ze vonden de familie van kunstenaar A.B. Hales.

Het onderzoek loopt nog. Van 11 november t.e.m. 20 november 2022 deelden we de resultaten van het onderzoek tijdens de expo ‘Gloria komt naar huis!’, in de polyvalente zaal van de school. Hier het verhaal in het kort:

Wie was de kunstenaar?

Dat is soldaat Alfred Bertie Hales. We weten dat omdat hij op één van de taferelen zijn signatuur naliet.

Soldaat Hales was afkomstig uit het Engelse Norwich, gelegen in het oosten van Engeland. Hij was soldaat in de 78th Company van het Royal Pioneer Corps toen hij in Meerhout terecht kwam. Hij bleef in militaire dienst tot 1946.

Na de oorlog huwde hij en werd er een dochtertje geboren. In 1956, slecht één jaar na de geboorte van zijn dochter Annette, overleed Alfred Bertie Hales op 46-jarige leeftijd.

Wat is het Pioneers Corps?

Het Pioneer Corps was een specifieke aanvalseenheid die instond voor kleinere, technische taken zoals het opruimen van mijnenvelden en het aanleggen van pontonbruggen. Samen met de Royal Engineers herstelden zij de wegeninfrastructuur en zorgden ze voor een vlotte doorgang van troepen naar de frontlijn.

Bij de Bevrijding van de Kempen was het Pioneer Corps actief. Ze namen deel aan de bevrijdingsgevechten in september 1944. Ook de maanden na deze strijd bleven ze aanwezig in de Kempen om herstellingen uit te voeren en aanvoerlijnen aan te leggen.

Foto: Pioneers in Geel op weg naar Ten Aard
Stadsarchief Geel

Wat deden de Pioneers op de school?

Tijdens de Bevrijding moest de gemeente Meerhout de scholen ter beschikking stellen van de geallieerde soldaten. In de winter van 1944-1945 verbleven er veel soldaten in Meerhout. Uit dagboeken blijkt dat huidige basisschool De Duizendpoot toen dienst deed als ‘Pioneer Corps Training School’. A.B. Hales kreeg in Meerhout dus wellicht een opleiding.

De soldaten kregen niet enkel een opleiding, er was ook tijd voor ontspanning. Vermoedelijk was het klaslokaal met de muurschilderingen een ontspanningsruimte. Onze kunstenaar zorgde voor de gepaste decoratie.

Wie is Gloria?

Eén van de opvallendste taferelen is ‘Gloria’. Gloria draagt op haar muts het kenteken van de ATS, ofwel Auxiliary Territorial Service. De ATS was een eenheid voor vrouwen binnen het Britse Leger en bestond hoofdzakelijk uit vrijwilligers. Deze vrijwilligers kregen vooral ondersteunende taken.

Project: Gloria komt naar huis!

2021-2022

De eerste muurschildering die gerestaureerd werd, is ‘Gloria’. Ze verbleef meer dan twee jaar in het atelier van Patrimoon. Haar terugkeer in november 2022 was heel bijzonder. De mensen van Renotec, Patrimoon, Meerhout en het leerkrachtenteam brachten haar samen terug naar de school. Deze gebundelde krachten waren nodig want de ingekaderde Gloria is geen lichtgewicht.

Om de terugkeer van Gloria te vieren, openden de school en Meerhout een tijdelijke expo over de muurschilderingen. Curator was WOII-expert Bram Dierckx (o.a. Balen Bevrijd). Meer dan 2.500 bezoekers maakten de volgende dagen kennis met Gloria en het bijzondere verhaal van de bevrijding van de Kempen. Ze leerden op de expo ook A.B. Hales, de kunstenaar, kennen. Voor kinderen was er een speciaal aanbod uitgewerkt door enkele leerkrachten en werd sterk ingezet op beleving met ook een ‘klasje van toen’. Om helemaal in de sfeer te komen, streek het laatste weekend van de expo het Britse mobiele theehuis van de Fourteas neer in de school.

De expo kwam tot stand met steun van Stuifzand en de Vlaamse Overheid. De onthulling gebeurde door Minister-President Jan Jambon, het schepencollege, Renotec, afvaardiging van het oudercomité en de leerlingen.

Gloria staat nu weer op de school, op bijna dezelfde plek waar ze aan de muur hing.

Het projectteam bekijkt nu hoe ook de andere muurschilderingen verder kunnen leven. Wordt vervolgd…

Fotoverslag

Gloria naar huis gebracht (met veel man- en vrouwkracht)

Onthulling & openingsfeest expo 10/11/22

Sfeerbeelden expo

Ontdek de wereld van A.B. Hales en Gloria! Check hier de aankomende, lopende en afgelopen activiteiten.


Actueel

Ons project valt in de prijzen!

november 2023

Op 25 november reikte Gedeputeerde Erfgoed van de provincie Antwerpen de provinciale Erfgoedprijs uit. Ons project ‘Gloria komt naar huis’ werd tweede. Als laureaat krijgen we naast een mooie trofee ook 5.000 euro.

We zijn heel trots op deze erkenning!

Lees hier het persbericht van de provincie.


Gloria in het tijdschrift ‘M&L’

juni 2023

In het onroerend erfgoedtijdschrift Monumenten en Landschappen verscheen een uitgebreid en mooi geïllustreerd artikel over de Meerhoutse Muurschilderingen en in het bijzonder de restauratie van Gloria. Ook de vele activiteiten die er rond Gloria werden georganiseerd krijgen aandacht. Wil je dit artikel graag lezen? Hier vind je meer info over de editie van juni 2023 waarin het Gloria artikel verscheen.


Het hondje heeft een naam: Pip!

maart 2023

In het tafereel ‘De Parade’ zien we een groep soldaten door de straten van Meerhout paraderen. Op die straat staat ook een zwart-wit gevlekt hondje. Tijdens de expo ‘Gloria komt naar huis’ deden we een oproep om een naam te geven aan dit hondje. Uit de vele inzendingen werden twee winnaars gekozen die elk de naam ‘Pip’ kozen. Die naam vonden we helemaal bij het hondje passen! Pipper de pip Hoera!

De twee winnaars kregen een mooie prijs die in stijl werd afgeleverd door een ‘echte’ WOII-soldaat.

Afgelopen activiteiten

Expo ‘Gloria komt naar huis!

11.11.22 – 20-11-2022

De thuiskomst van Gloria werd gevierd met een rijk geïllustreerde expo. In de expo vertelden we het verhaal van de muurschilderingen. Wie was A.B Hales? Wat deed hij in Meerhout? Wat betekenen de verschillende taferelen? Hoe slaagde Patrimoon erin om de muurschilderingen van de muren te halen? Welke stappen werden er gezet om Gloria van de muur naar het restauratieatelier en weer naar de school te brengen?

Sfeerbeelden van de expo vind je onder de tab ‘Gloria komt naar huis’


Gloria op het schoolfeest van
De Duizendpoot

26.06.2022

Het klaslokaal waar de muurschilderingen hingen, werd afgebroken. Ondertussen staat hier een nieuw gebouw. De nieuwe schoolgebouwen werden in juni 2022 opengesteld, tijdens een schoolfeest.

Ook ’team Gloria’ was aanwezig om het verhaal van de muurschilderingen te vertellen.


Erfgoeddag lezing

21.04.22

Tijdens het weekend van Erfgoeddag gaven Bram Dierckx, Jan Melis en Patrimoon een lezing. Deelnemers kregen info over de restauratie en de geschiedenis achter de muurschilderingen. Een eerste terugkoppeling van de maanden historisch onderzoek en conservatie-uitdagingen.


11 november herdenking

11.04.21

Tijdens de jaarijkse herdenking van Wapenstilstand op 11 november organiseerde Lokaal Bestuur Meerhout i.s.m. V.V.M. een academische zitting over de ontdekking van de muurschilderingen.


Zjef Caers

Bezoek aan Patrimoon

26.10.21

De leerlingen van De Duizendpoot brachten in oktober 2021 een bezoek aan het atelier van Patrimoon. Ze konden met eigen ogen zien wat er met hun muurschilderingen gebeurt. Ze mochten tijdens een workshop ook enkele restauratietechnieken uitproberen.

Foto: GVA

In de media

GVA
Dziennik.pl
Nieuwsblad

In samenwerking met of steun van: